Rzewuski Michał Florian h. Krzywda (zm. 1687), pisarz ziemski lwowski, podskarbi nadworny kor., pułkownik i regimentarz wojska kor. Był synem Stanisława (zob.) i Anny z Czerniejowskich, bratem Franciszka Kazimierza (zob.).
R. wcześnie rozpoczął służbę wojskową. W r. 1651 zaciągnął się do chorągwi kozackiej Adama Wojny i brał udział w bitwie pod Beresteczkiem. Uczestniczył w kampanii żwanieckiej; w popisie 1 X 1653 pod Żwańcem jego chorągiew (100 koni) znajdowała się w pułku Jana Władysława Kłodzińskiego. Zapewne od r. 1655 służył w chorągwi pancernej przejętej w r. n. przez krajczego kor. Wacława Leszczyńskiego, odznaczył się w bitwie ze Szwedami pod Gołębiem (18 II 1656). Brał też udział w kampanii przeciw Rosji w r. 1660, w bitwie pod Połonką (28 VI) «wystrzelono mu zęby» (W. Łoś). W ciągu kilkunastoletniej służby w chorągwi Leszczyńskiego doszedł R. do stopnia chorążego (ok. r. 1660), a w r. 1663 porucznika. Jego chorągiew wzięła udział w konfederacji wojskowej w l. 1661–3, a podczas rokoszu Jerzego Lubomirskiego (1665–6) opowiedziała się po stronie króla Jana Kazimierza.
Dn. 4 IV 1661 został R. skarbnikiem lwowskim. Jednocześnie pełnił R. urząd podwojewodziego lwowskiego, dn. 26 VIII 1665 dostał przywilej na chorąstwo przemyskie po stronniku Jerzego Lubomirskiego Janie Wojakowskim, nie objął jednak tego urzędu. Już wówczas sprawował faktyczną komendę nad pułkiem W. Leszczyńskiego (4 chorągwie) jako jego porucznik chorągwi pancernej. W obradach pierwszego sejmu 1668 r. uczestniczył jako poseł od wojska kor., wybrany w obozie pod Wyszogródkiem (27 XI 1667). Reprezentował następnie wojsko kor. na sejmach: abdykacyjnym (wybrany w obozie pod Ptyczą 15 VII) i konwokacyjnym t. r. oraz elekcyjnym w r. 1669 i 31 V «odprawował legację» w kole. R. udzielał się również na sejmiku wiszeńskim woj. ruskiego. Dn. 7 I 1670 otrzymał nominację na pisarza ziemskiego lwowskiego (wybrany 30 XII 1669), a w sierpniu t. r. szlachta ruska na sejmiku w Wiszni wybrała go do deputacji do odebrania rachunków z podymnego i rozdysponowania sum na wojsko.
W r. 1671 brał R. udział w kampanii hetmana Jana Sobieskiego, walczył z Tatarami i Kozakami Piotra Doroszenki pod Bracławiem (26 VIII t. r.), a później dowodząc blokadą Mohylowa, doprowadził do poddania się miasta i zamku w początkach października t. r. Z rozkazu Sobieskiego został następnie głównym komendantem sił polskich w Mohylowie; podlegały mu 4 chorągwie i 3 regimenty piesze. Dn. 15 XII t. r. marszałkował sejmikowi przedsejmowemu w Wiszni i został na nim wybrany na posła na sejm zimowy 1672. W maju t. r. sejmik wiszeński powołał go na jednego z rewizorów podatkowych w ziemi lwowskiej. T. r. uczestniczył R. w październikowej wyprawie Sobieskiego na czambuły tatarskie; hetman wymienił go w liście do króla Michała Korybuta wśród oficerów, którzy odznaczyli się szczególnie w walkach pod Niemirowem. R., zaliczający się od dawna do grona zaufanych stronników Sobieskiego, był jednym z posłów przysłanych 3 II 1673 przez malkontentów z Łowicza do Warszawy w celu uzgodnienia porozumienia z konfederatami gołąbskimi. Uczestniczył w układach prowadzonych za pośrednictwem królowej Eleonory i nuncjuszy papieskich, zakończonych wstępnymi ustaleniami już 6 II. Jako poseł od wojska, wybrany z koła wojskowego obradującego w Ujazdowie 2 III t. r., brał udział w sejmie pacyfikacyjnym w Warszawie (marzec–kwiecień t. r.), wszedł do komisji mającej zbadać stan star. lubelskiego, zrujnowanego przez wojsko. Od lutego 1673 miał R. własną chorągiew pancerną w kompucie kor. (po star. nowogródzkim Janie Piaseczyńskim), będąc równocześnie porucznikiem husarii W. Leszczyńskiego. Jesienią t. r. walczył w kolejnej kampanii Sobieskiego i uczestniczył w bitwie pod Chocimiem (11 XI), m. in. powstrzymał wówczas atak wojsk tureckich na oddziały polskie, które po opanowaniu nieprzyjacielskiego obozu, zlekceważywszy niebezpieczeństwo, zajmowały się rabunkiem.
W czasie bezkrólewia po śmierci Michała Korybuta został R. wybrany do sądów kapturowych woj. ruskiego. Na elekcji w r. 1674 oddał głos na Jana Sobieskiego. W jesieni t. r. pociągnął z Sobieskim na Ukrainę, wziął udział w zdobyciu Baru, objął wówczas komendę nad Kozakami Bazylego Hohoła, którzy przeszli na polską stronę. W listopadzie t. r. przyprowadził z Mohylowa starszyznę tego miasta, która miała złożyć hołd królowi elektowi. Mianowany ponownie komendantem Mohylowa dowodził pułkiem jazdy i regimentem pieszym W. Leszczyńskiego. Wysyłał stąd podjazdy do Mołdawii po żywność i w celu blokady Kamieńca. W grudniu t. r. zdobył Raszków i osadził tam polską załogę. Oddziały R-ego uczestniczyły także w walkach o opanowanie Kalnika, Bracławia i Niemirowa. Sobieski wysoko ceniąc te poczynania R-ego powierzył mu wiosną 1675 działania na Poddniestrzu. Wraz z Andrzejem Modrzewskim (Modrzejowskim) miał R. niepokoić idącą na Lwów armię turecką Ibrahima Szyszmana pozostając na jej tyłach. R. świetnie spełniał to zadanie, utrudniając wojsku tureckiemu aprowizację i atakując mniejsze oddziały. W lipcu t. r. opuścił Raszków i operował w rejonie Kamieńca, współdziałał także z oddziałami wojskowymi znajdującymi się w Międzybożu, Konstantynowie i Krasiłowie. Przypisywano mu rozbicie pod Raszkowem Achmeta baszy, a także uwolnienie pod Czehryniem jasyru zagarniętego przez Tatarów dowodzonych m. in. przez synów chańskich. Zasługi R-ego spotkały się z uznaniem szlachty ruskiej, która poleciła swym posłom na sejm koronacyjny 1676 prosić dlań o nagrodę. Na sejm ten posłował R. od wojska kor., otrzymał na nim 10 II star. chełmskie. W lipcu i sierpniu t. r. na czele kilku pułków jazdy walczył z Tatarami grasującymi na Podolu i Wołyniu, m. in. pod Zasławiem pobił czambuł Uraz murzy i uwolnił znaczną część jasyru. Starał się opóźniać marsz armii tureckiej Ibrahima Szyszmana zmierzającej w kierunku Żurawna. Przedarł się następnie przez siły tureckie i pod koniec września dotarł do obozu pod Żurawnem. Być może, iż R. wspomagał woj. chełmińskiego Jana Gnińskiego przy układaniu warunków zawartego 14 X 1676 rozejmu z Turkami (S. Łoski). W grudniu t. r. po raz kolejny marszałkował R. sejmikowi przedsejmowemu wiszeńskiemu, z którego posłował na sejm w r. 1677; deputowano go do komisji mającej wyznaczyć wojsku miejsca na leże.
W r. 1677 został R. mianowany sekretarzem udającego się do Stambułu poselstwa wielkiego, na którego czele stał Jan Gniński. R. dołączył do poselstwa 13 VI pod Buczaczem, skąd skierowano się przez Orynin i Kamieniec Podolski do Jass. R. odpowiadał dodatkowo za dyscyplinę wśród przydanych poselstwu dragonów, ponadto miał w imieniu woj. bełskiego Dymitra Wiśniowieckiego starać się o zwrot Niemirowa i innych dóbr ukrainnych. Dn. 26 VI podczas pobytu w Jassach witał w imieniu poselstwa bojarów i dwór hospodarski, w podarunku od hospodara A. Rosettiego otrzymał konia z rzędem. Gdy poselstwo dotarło do położonego nad Dunajem obozu seraskiera Ibrahima paszy, R. został wysłany do powitania seraskiera. W Stambule uczestniczył 16 VIII t. r. w audiencji u wezyra Kara Mustafy, a 24 X witał w imieniu posła nowego kihaję (marszałka), winszując mu objęcia urzędu. W grudniu zachorował ciężko i «sześć miesięcy z łóżka nie wstawał». Wg opinii Gnińskiego «na suchoty więcej mu się (zanosiło) niż na powietrze». Podczas pobytu w Stambule z własnych funduszy wykupił wielu jeńców. Na sejmie grodzieńskim 1678/9 składający relację z poselstwa Gniński w pochlebnych słowach oceniał rolę R-ego w poselstwie, określając go mianem «drugiego posła». R. otrzymał za swoją misję 18 tys. złp. a także zwrot 7530 złp. za wykupienie jeńców. Na sejmie tym został wyznaczony do rady do boku króla, a także do komisji «węgierskiej» powołanej w celu uregulowania spornych spraw na pograniczu. W listopadzie 1679 sejmik lwowski delegował R-ego do komisji w celu rozliczenia poborców tej ziemi. Wówczas też dopiero on sam przedłożył sprawozdanie z pobierania czopowego w l. 1674–7. W r. 1682 był R. komisarzem do podziału hiberny dla wojska kor. Na sejmie 1683 znowu reprezentował woj. ruskie.
Zbliżył się R. w tym czasie do hetmana w. kor. Stanisława Jabłonowskiego. Przed kampanią wiedeńską objął porucznikostwo jego chorągwi husarskiej. Dn. 12 IX 1683 prowadził do szarży pod Wiedniem pułk hetmana. W bitwie pod Parkanami (9 X t. r.) na czele tego pułku przełamał szyk nieprzyjacielski, zmuszając Turków do ucieczki; być może wziął wówczas do niewoli bejlerbeja (gubernatora) sylistryjskiego Mustafa paszę. Sobieski opisał w liście do żony rozmowy, które prowadził R. z wziętymi do niewoli paszami tureckimi, przekonując ich, że Rzplta nie zakończy wojny z Turcją. Na przełomie marca i kwietnia 1684 otrzymał R. urząd podskarbiego nadwornego kor. po Dominiku Potockim, a po poległym pod Wiedniem Andrzeju Modrzewskim (Modrzejowskim) objął także porucznikostwo królewskiej chorągwi husarskiej. Dn. 6 VI t. r. był w Janowie na radzie senatu; głosował wówczas za oddaniem kanclerstwa lit. (po śmierci K. Paca) woj. trockiemu Marcjanowi Aleksandrowi Ogińskiemu. W czerwcu t. r. w rejonie Trembowli organizował siły kor. w celu odparcia ordy grasującej na Podolu i blokował Kamieniec, rozbijając wyprawiane stamtąd podjazdy. Wziął udział w sierpniowej kampanii Sobieskiego uwieńczonej zdobyciem Jazłowca, jeden z wysłanych przez R-ego podjazdów odniósł znaczne sukcesy w wypadzie do Mołdawii.
Dn. 23 VI 1685 otrzymał R. wielkorządy krakowskie. Zaufany współpracownik hetmana Jabłonowskiego, uczestniczył w ustalaniu planów jego wyprawy mołdawskiej i towarzyszył mu w działaniach wojennych latem t. r. W grudniu t. r. brał udział w radzie wojennej w Żółkwi, a na początku r. n. przygotowywał planowaną kampanię mołdawską Sobieskiego, brał udział w radzie wojennej w Jaworowie. W należącym do R-ego Rozdole magazynowano żywność dla wojska i budowano mosty pontonowe do przeprawy przez Dniestr. W maju 1686 objął dowództwo nad częścią wojska kor. zbierającego się do Mołdawii pod Rudą koło Stryja. Popadł wówczas w konflikt z Hieronimem Lubomirskim, marszałkiem nadwornym kor., o komendę nad siłami cudzoziemskiego autoramentu. W sierpniu t. r., prowadząc awangardę sił kor. i litewskich (ok. 4000–4500 ludzi), odniósł R. zwycięstwo nad głównymi siłami Tatarów pod Łopuszną, poniósł jednak duże straty w ludziach, a jeden z jego synów został postrzelony w rękę. Dn. 1 X t. r. oddziały dowodzone m. in. przez R-ego zmusiły do ucieczki Tatarów, którzy zaatakowali pod Suczawą wycofujące się z Mołdawii wojska Rzpltej. Jako regimentarz dowodził następnie kilkoma pułkami jazdy w kolejnych potyczkach z Tatarami, a w połowie października wraz z całą armią powrócił do Rzpltej. Od pierwszego kwartału 1687 dowodził R. także frejkompanią dragonii. T. r. był jednym z komisarzy wojskowych do podziału hiberny. Jako doświadczony żołnierz towarzyszył królewiczowi Jakubowi, głównodowodzącemu siłami kor., w wyprawie na Kamieniec.
R. dostał w r. 1661 od ojca dobra Krupsko w pow. żydaczowskim, Zawady i Rzewuski Stare na Podlasiu. Miał też rozległe dobra Rozdół w pow. żydaczowskim. Wydaje się, że ich część odziedziczył po ojcu, a część po bracie Franciszku Kazimierzu. Z łaski królewskiej miał R. star. chełmskie (1676) i nowosielskie (nadane później); wraz z pierwszą żoną, która miała zabezpieczone dożywocie na star. chełmskim, dostał R. nadto w r. 1676 wójtostwo i młyn we wsi Czułczyce w pow. chełmskim, w r. 1683 przelał prawa do nich na trzecią żonę. W r. 1682 Stanisław Rzewuski, stolnik drohicki, zrzekł się na rzecz R-ego i jego drugiej żony sołectw Mielnik, Głów i Mszczany. W r. 1687 uzyskał zgodę królewską na scedowanie star. chełmskiego jednemu z synów (Stanisławowi Mateuszowi). R. pożyczał znaczne sumy pod zastaw dóbr ziemskich, np. w r. 1663 Janowi Zamoyskiemu, woj. sandomierskiemu, w r. 1670 Jakubowi Potockiemu, pisarzowi polnemu kor.
W 2. poł. 1687 r. towarzyszył R. królewiczowi Jakubowi Sobieskiemu, głównodowodzącemu siłami kor., w wyprawie na Kamieniec Podolski. Podczas przygotowań do działań wojennych na polach kamienieckich uległ R. paraliżowi; przewieziony do Lwowa zmarł tam 14 X 1687. Na wieść o jego śmierci Sobieski miał zapłakać «jako po rozumnym i dzielnym kawalerze».
R. był trzykrotnie żonaty, po raz pierwszy (już przed r. 1662) z Anną z Dzierżków, kasztelanką rozpierską (zm. po r. 1676), po raz drugi z Anną Ludwiką (Anielą) Oborską (zm. pod koniec r. 1682), córką Marcina, woj. podlaskiego (zob.). Trzecią żoną R-ego była od kwietnia 1683 Anna z Potockich, córka Pawła, kaszt. kamienieckiego (zob.), która po śmierci R-ego wyszła za Kaspra Kunickiego, podczaszego chełmskiego.
Z pierwszego małżeństwa R. miał dwie córki: Elżbietę Febronię (Helenę), zamężną od 24 VI 1685 za Janem Aleksandrem Koniecpolskim, woj. sieradzkim (zob.), i Mariannę, benedyktynkę we Lwowie, oraz synów Stanisława Mateusza (zob.), Adama (zob.), Maurycego, star. orchowskiego (zm. 1699), i Józefa, star. olchowieckiego, miecznika mielnickiego. Z drugą żoną miał R. córkę Angelę za Stefanem Karczewskim, kasztelanicem halickim. Z trzeciego małżeństwa pozostawił córkę Eleonorę (Annę) zamężną za Karolem Krasickim, kaszt. chełmskim, i syna Franciszka, pułkownika wojska kor., star. czułczyckiego (zm. 1730).
PSB (Gniński Jan, Leszczyński Wacław, Potocki Dominik); Enc. Wojsk., VII; Borkowski, Almanach, s. 822; tenże, Genealogie, s. 534; Boniecki, IX 247; Dworzaczek; Kossakowski, Monografie, II; Niesiecki; Pułaski, Kronika; Święcki, Historyczne pamiątki, II 46–7; Elektorów poczet; Urzędnicy, III z. 1, IV z. 2; – Battaglia O. F. de, Jan Sobieski król Polski, W. 1983; Chowaniec C., Wyprawa Sobieskiego do Mołdawii w 1686 r., „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 4: 1931; Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII w., Wr. 1990; Górski K., Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Turcją w l. 1672–1673, „Bibl. Warsz.” 1890 s. 41; Hist. dyplomacji pol., II; Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, W. 1986 II; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 III 408; tenże, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1912 II 485, 519; Lang K., Der polnisch-türkisch-tartarische Feldzug im Jahre 1675, Wien 1902 s. 13–14; Łoski S., Jan Sobieski i jego rodzina, towarzysze broni i współczesne zabytki, W. 1883 s. 63; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w l. 1352–1783, Lw. 1938; Pajewski J., Buńczuk i koncerz, W. 1978; Pieniążek, Rycerstwo polskie pod Wiedniem 1683, W. 1933 s. 26; Polska służba dyplomatyczna XVI–XVIII w., W. 1966 s. 300; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Przyboś A., Rożek M., Biskup krakowski Andrzej Trzebicki, W. 1989; Salvandy N. A., Jan III Sobieski, W. 1920 s. 63; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., IV, V, VI/1 s. 228–9, VII/2 s. 404–5, 414–15, VIII/1 s. 254–5, 266–7, 278–9; tenże, Wiedeń 1683, W. 1983; Woliński J., Bitwa pod Lwowem 1675, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 5: 1932; tenże, Parkany, tamże T. 6: 1933 s. 20, 58; tenże, Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, W. 1960 s. 183; tenże, Żurawno, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1929 s. 47; Zając K., Wojsko Rzeczypospolitej w l. 1668–1673, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., V 230; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Akta do dziej. Jana III; Akta grodz. i ziem., X, XXI, XXII; Dyplomaci w dawnych czasach, Wyd. A. Przyboś, R. Żelewski, Kr. 1959; Józefowicz J., Kronika miasta Lwowa od r. 1634 do 1690, Lw. 1854; Listy J. Sobieskiego do A. Polanowskiego…, Wyd. Z. L. Radzimiński, Kr. 1884 s. 19; Łoś W., Pamiętniki, Kr. 1858 s. 54; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Wyd. J. Woliński, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., X/2 s. 239, XIII/1 s. 229–30, 239, 240–2, 246–9, 262, XIII/2 s. 197, XIV/1 s. 266, 274, 280–1, XV/1 s. 279–80, XVI/1 s. 302, XVI/2 s. 234–6, 239, 241, 256; Materiały do wyprawy Sobieskiego do Mołdawii w 1686 r., Wyd. C. Chowaniec „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 4: 1931; Ojczyste spominki, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 II 146–7, 155; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I, II; Poczobut-Odlanicki J. W., Pamiętnik 1640–1684, W. 1987 s. 316; Przyłęcki S., Pamiętniki o Koniecpolskich, Lw. 1842 s. 390–4; Relacja z wyprawy wiedeńskiej z 1683 r., Wyd. O. Laskowski, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1930 s. 160, 166n; Sobieski J., Listy do Marysieńki, Wyd. L. Kukulski, W. 1970; Vol. leg., V 121, 281, 300, 456, 553, 558, 549; Woliński J., Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r., „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 6: 1933 s. 91–3; tenże, Relacja Dymitra Wiśniowieckiego z kampanii 1676, tamże T. 2: 1930 s. 294–7; tenże, Sobiesciana 1675 r., tamże T. 5: 1932 s. 233; Źródła do poselstwa Jana Gnińskiego wojewody chełmińskiego do Turcji w l. 1677–1678, Wyd. F. Pułaski, W. 1907; – AGAD: Arch. Publ. Potockich 47/I k. 233, 296–303, rkp. 162/I k. 101–103, rkp. 163a t. 10 k. 674, Arch. Radziwiłłów Dz. II teka 12 nr 1620, Dz. V nr 13654 (list R-ego z r. 1684), ASK VI (Asygnaty) nr 5 k. 346, nr 8 k. 158, nr 10 k. 158, nr 15 k. 324, 684, nr 18 k. 188, 356, nr 19 k. 269, nr 20 k. 299, nr 21 k. 215, 231, nr 22 k. 459, 528, nr 23 k. 426, 520, ASK II Rach. Sejmowe 67 k. 15, 69, k. 20, 21r, ASW dz. 85 nr 73 s. 33–34, 117–120 (regestry chorągwi kozackiej A. Wojny), nr 74 s. 131, nr 89 (komput sił kor. pod Żwańcem), nr 99 s. 25–40, nr 107 s. 38–48 (regestry chorągwi W. Leszczyńskiego), dz. 86 s. 73–74, B. Ord. Zamoyskich rkp. 1808 k. 234 nr 2428 (korespondencja z J. Zamoyskim), Libri Leg. nr 25 k. 506–519, Metryka Kor., nr 211 s. 205–206, nr 238 s. 34–35, Sigillata nr 9 k. 80, nr 13 k. 12v., 24, nr 14 k. 77; B. Czart.: Teki Naruszewicza 174 s. 195–199, 207–209, 445–450, rkp. 175 k. 495–498, rkp. 179 k. 228, rkp. 180 k. 232, 245, 269–270, 273–274, 279, 284–285, 325–326, rkp. 411 k. 194, rkp. 421 k. 137–139, 141, rkp. 428 k. 175–180, rkp. 1957 k. 6–8; B. Ossol.: rkp. 224/II s. 1021–1024, rkp. 250 s. 133, 172, 173, 265–273, 282, rkp. 3001 k. 137, rkp. 12806/I s. 50–55, 68–73v., 97–100v.; B. PAN w Kr.: rkp. 1046 k. 137–139, rkp: 1081 s. 33–34, 52–54; B. Raczyńskich: rkp. 375 k. 321–324; B. Uniw. Warsz.: rkp. 71 s. 502–504, rkp. 92 k. 48–50; – Mater. arch. udostępnione przez dr. Marka Wagnera.
Mirosław Nagielski